پژوهشی در مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله
رویداد برتر/اصفهان مسجد شیخ لطف‌الله بنای شاخص دوره صفوی است که اگرچه صحن و مناره ندارد اما گنبد آن، سازه‌ای عظیم و به لحاظ تزئینات داخلی و خارجی بسیار شگفت‌انگیز است. آنچه مسلم است این گنبد طی قرن‌ها در برابر آسیب‌های مختلفی قرارگرفته که مهم‌ترین آن‌ها از شرایط آب و هوایی متأثر است، ازاین‌رو نیاز به مرمت آن در دوره‌های مختلف ضروری به نظر می‌رسد. اما…
اما لازم است که مرمت چنین شاهکاری با بهره‌گیری از دیدگاه متخصصان داخلی و حتی خارجی انجام شود و نمی‌توان روش آزمون‌وخطا را برای مرمت چنین شاهکاری به کار برد؛ این در حالی است که در مرمت اخیر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله که از سال ۱۳۹۸ آغاز شد، لزوم استفاده از متخصصان در رشته‌های مختلف معماری، عمران، مرمت و هنرهای سنتی ضروری به‌نظر می‌آمد، اما انتخاب مجریان این مرمت از ابتدا به شیوه پیمانکاری و بدون نظرخواهی با صاب‌نظران صورت گرفت و در ادامه و با پایان مرمت دونیم ترک نخست این گنبد، انتقادهای فراوانی متوجه این مرمت و نحوه نظارت بر آن شد. بااین‌وجود و علی‌رغم ارائه دیدگاه متخصصان داخلی درباره لزوم توقف مرمت و برگزاری جلسه‌های متعدد با متخصصان امر در ایران و خارج از آن تا حصول نتیجه برای تصمیم‌گیری در خصوص ادامه مرمت، اما پروژه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله در سال ۱۴۰۱ همچنان با همان عوامل اجرایی و نظارتی و به روش گذشته ادامه پیدا کرد و مرمت سه نیم‌ترک آن نیز پایان یافت. ازاین‌رو بر آن شدیم تا ضمن پرداختن به ویژگی‌های مسجد شیخ لطف‌الله و گنبد آن، موضوع مرمت اخیر آن و ایرادهای واردشده در این مرمت را ازنظر بگذرانیم.
روش تحقیق
داده‌های این پژوهش به‌صورت میدانی از کتابخانه‌ها، اینترنت، پایان‌نامه‌ها، مقالات و وب‌سایت خبرگزاری‌های به‌ویژه خبرگزاری رویداد برتر منطقه اصفهان جمع‌آوری‌شده است. درواقع مطالعات این پژوهش به‌صورت کتابخانه‌ای و بر پایه روش توصیفی و تحلیلی است که استدلال منطقی مبنای توصیف، تحلیل و تفصیل، مبنای مقاله قرارگرفته است.
بیان مسئله
ازآنجایی‌که مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله به‌عنوان یکی از سازه‌های عظیم و شاخص میدان جهانی نقش‌جهان از همان ابتدا در مرحله مرمت دو نیم‌ترک نخست با انتقادهای فراوانی روبه‌رو شد و علی‌رغم نظر منتقدانِ متخصص مبنی بر توقف مرمت و ضرورت بهره‌گیری ازنظر متخصصان داخلی و خارجی درباره چگونگی ادامه آن، اما عوامل پروژه مرمت سه نیم ترک دیگر از گنبد این مسجد را در سال گذشته ادامه و به پایان رساندند؛ ازاین‌رو توجه به آنچه از ابتدا از سوی منتقدان درباره این مرمت مطرح شد، اما موردتوجه قرار نگرفت و همچنین پاسخ‌های عوامل پروژه، در این پژوهش مورد تأکید است.
سؤال پژوهش
۱. گنبد مسجد شیخ لطف‌الله دارای چه ویژگی‌های شاخصی است؟
۲. مهم‌ترین انتقاد متخصصان درباره مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله حول چه موضوعی بوده است؟
۳. آیا از سوی عوامل پروژه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله پاسخ قانع‌کننده‌ای به منتقدان داده شد؟
ضرورت پژوهش
مسجد شیخ لطف‌الله در میدان نقش‌جهان اصفهان از مهم‌ترین بناهای دوره صفویه است و مجموعه این میدان در فهرست جهانی یونسکو جای دارد. این بنا از معدود مساجدی است که فاقد صحن و مناره است و گنبد آن به لحاظ داشتن ترکیب کاشی و آجر در پوسته بیرونی و شیوه کاشی‌کاری شگفت‌انگیزش در پوسته داخلی، یکی از نکات مهم در متمایز شدن این بنا نسبت به سایر مساجد است؛ ازاین‌رو پژوهش درباره گنبد مسجد شیخ لطف‌الله از اهمیت بالایی برخوردار است.
مسجد در معماری اسلامی
ویژگی هنر اسلامی سازگار بودن با روح اسلام یعنی همان توحید است و نمود این ویژگی را بیشتر در مکان‌های مقدس می‌توان یافت. کمتر کسی را می‌توان یافت که در بنای اسلامی پای بگذارد و در بی‌کرانگی فضای آن غرق نشود. جذبه رنگ لاجوردی، انحنای قوی طاقدیس‌ها، آینه‌های کاری‌های منظم که بنا را از جهت خارج می‌کند و تذهیب دیوارها با کلماتی که سر در عالمی دیگر دارند و … همگی تجلی ماورای طبیعت در طبیعت است. (جلیلی و گودرزی،۱۳۹۴، ۷ و ۸) برترین نوع استفاده از علم هندسه را نیز می‌توان در معماری ایرانی دوره اسلامی مشاهده کرد که معمار با استفاده به‌جا و نوآورانه از این ابزار، زیبایی سودمند بنا را تضمین کرده و به شکلی بدیع، مفهوم کثرت در عین وحدت که همانا ریشه در اعتقاد به توحید دارد را تجسم بخشیده و نتیجه آن، هم‌نوایی اجزا، تناسب، نظم و هماهنگی گل بنا است. در این میان، مسجد کامل‌ترین نماد معماری اسلامی است که در معماری دوره اسلامی از برترین جایگاه برخوردار است و سایر هنرها در خدمت آن بوده‌اند.
در معماری مساجد، همه امور صرفاً در تظاهر به تمامیت نمی‌رسد و بر سیر و سلوک در باطن تأکید شده است. در حقیقت هنر و هنرمندی در تمدن اسلامی، بندگی و سیر و سلوک از ظاهر به باطن است که به آن قداست و معنویت بخشیده است. (مددپور، ۱۳۷۱،۱۹۵) مسلمانان از ابتدا نقش نمادین مسجد را دریافتند و سهم خود را در خلق شاخص‌های بصری مناسب این بنا ادا کردند که از میان این شاخص‌ها می‌توان به گنبد، مناره و منبر اشاره کرد. (هیلن براند،۱۳۸۷،۳۱)
مسجد شیخ لطف‌الله
مسجد شیخ لطف‌الله یکی از شاهکارهای معماری و کاشی‌کاری قرن یازدهم هجری قمری است که در ضلع شرقی میدان تاریخی نقش‌جهان و مقابل عمارت عالی‌قاپو قرار دارد و به فرمان شاه‌عباس اول در مدت ۱۸ سال بناشده است. سبک معماری این مسجدکه شاهکار معماری استاد محمدرضا اصفهانی است به شیوه اصفهانی بوده و خطوط و کتیبه‌های داخل آن توسط علیرضا عباسی کارشده و در مقایسه با سایر مساجد، فاقد صحن و مناره و ایوان است.
این مسجد که یکی از زیباترین آثار معماری اصفهان است بر روی خرابه‌های یک مسجد قدیمی بناشده است. (کرمانی،۱۳۸۰، جلد دو: ۶۰۸) ساخت مسجد شیخ لطف‌الله در سال ۱۰۱۱ هجری قمری به دستور شاه‌عباس اول و به‌منظور تجلیل از مقام پدر زن روحانی او شیخ لطف‌الله میسی آغاز شد و پس از ۱۸ سال عملیات ساختمانی و تزئینات آن در سال ۱۰۲۸ هجری قمری به پایان رسید. این مسجد که به‌اندازه ۴۵ درجه انحراف از محور شمالی جنوبی در جهت قبله قرار دارد بعدها به نام ملا فتح‌الله شناخته شد و سپس ازآنجایی‌که به مجتهد اعلم یا مرجع تقلید، صدر یا صدرالعلما گفته می‌شود به نام مسجد صدر مشهور شد، اما امروزه به همان نام اولیه خود شناخته می‌شود. (پوپ، ۱۳۸۶،۲۱۸) بنای مسجد بر یک چهارضلعی استوار است که در قسمت بالاتر بنا به هشت‌ضلعی تبدیل‌شده و نهایت، دایره‌وار به ساقه گنبد می‌پیوندد. (هنرفر،۱۳۵۰،۴۰۲) و بر اساس کتیبه محراب نیز، معمار بنا محمدرضا فرزند استاد حسین بنا اصفهانی بوده است. (نوروزی،۱۳۸۰،۲۲)
در ابتدای ورود به ساختمان از طریق یک راهروی کم‌عرض، گردشی ۴۵ درجه به سمت چپ و پس از طی مسافتی، گردش ۹۰ درجه دیگری به سمت راست طراحی‌شده است که باعث می‌شود ورود به فضای نمازخانه، رو به محراب و در جهت قبله صورت گیرد. (دهار و علی پور،۱۳۹۲) این ویژگی موجب انحراف فضای نمازخانه مربع شکل از محور تقارن ورودی ساختمان و به سمت جنوب شده است و نه‌تنها موجب آشفتگی نشده بلکه بر زیبایی بنا افزوده و آن را به یک ساختمان منحصربه‌فرد تبدیل کرده است. (تصاویر ۱ و ۲)
گنبد مسجد شیخ لطف‌الله
گنبد، هم در رنگ و هم در شکل، یکی از مهم‌ترین نمادهای عرفانی جهان اسلام است که نماد کروین و دایره است و شکل خاص آن گنبد مینا یا آسمان را تداعی می‌کند. (کلانتری خاندانی و همکاران،۱۳۹۴) گنبد مساجد آنگاه‌که با نگرشی اشراقی و در پرتو کارکرد اختصاصی نور به آن پرداخته می‌شود حامل پیامی از دنیایی روحانی و معنایی نورانی خواهد بود. همان‌گونه که آیه نور، محراب را به‌عنوان محل عروج به‌سوی منبع نور آسمان و زمین می‌شناساند، گنبد را نیز انعکاس تصویری از ملکوت، نور و روشنایی معرفی می‌کند. (شفیعی و همکاران، ۱۳۹۳)
رمز گنبد، آسمان و مرکزش به‌عنوان محور جهان، تمام مراتب عالی‌تر هستی را با ذات واحد مربوط می‌سازد. قاعده هشت‌وجهی گنبد رمز کرسی، ستون الهی، عالم فرشتگان و قاعده مربع شکل و چهارگوشه آن رمز جهان جسمانی روی زمین و رمز جمال الهی نیز محسوب می‌شود. (نصر،۱۳۸۹،۶۲)
در مسجد شیخ لطف‌الله بیشینه قطر گنبد تقریباً برابر با ضلع مربع پایه بوده و طاق بندی‌های پیرامونی ضمن ایفای نقش عملکردی به توازن ساختاری بنا نیز کمک می‌کنند. گنبد تک‌پوش در هماهنگی با شکل و هندسه کلی بناست که ازلحاظ سازه‌ای و نه الزامان شکلی، ظرافت بیشتری نسبت به گنبدهای دو پوش دارد. به‌طوری‌که می‌توان گفت عملکرد سازه‌ای عناصر، از شکل کلی بنا پیروی می‌کند و این شکل هم به‌نوبه خود از هندسه کاملی برخوردار بوده که ضامن پایداری بناست. (حجازی،۱۳۸۷،۳۶)
معمار این بنا، گنبدی تک‌پوش ساخته که قطر بیرونی آن ۲۲ متر و بلندای آن ۳۲ متر و ارتفاع رأس گنبد از سطح زمین ۸۹ متر است و با بهره‌گیری از فیل‌پوش‌هایی، گوشه‌های فضای مربعی به‌تدریج هشت پهلو و سپس به دایره تبدیل می‌شود و در فراز گنبد قرار می‌گیرد. (سلیمی و همکاران،۱۳۹۹)
تزئینات گنبد مسجد شیخ لطف‌الله
مسجد شیخ لطف‌الله شاهکاری از معماری و کاشی‌کاری قرن یازدهم هجری قمری است که خطوط و کتیبه‌های داخل مسجد کار استاد علیرضا عباسی خطاط صاحب‌نام دوران شاه‌عباس و باقر بنا خوشنویس گمنام آن دوره است که نمونه خط ثلث او با خط علیرضا عباسی برابری می‌کند. داخل و خارج گنبد از کاشی‌های معرق نفیس پوشیده شده است.
پوشش کاشی‌کاری داخلی گنبد از ابتدا تا انتها تقریباً یک اندازه است و تزئین گنبد را تشکیل می‌دهد. ساقه گنبد با کاشی‌هایی آبی‌رنگ و نقوش گل‌وبوته و کتیبه‌هایی از کاشی‌های معرق شامل چند سوره کوتاه از قران تزئین شده است. دیوارهای داخلی از یک هشت‌ضلعی شروع می‌شود که این هشت‌ضلعی‌ها هریک به‌وسیله کاشی‌های طناب مانند فیروزه‌ای محصورشده و خطوط علیرضا عباسی مانند قابی هریک از اضلاع هشت‌گانه را در میان می‌گیرد. این خطوط در کاشی‌های به رنگ سفیدرنگ و در میان کاشی‌های آبی تیره به‌کاررفته است و زاویه‌هایی که از این هشت ضلع به وجود می‌آیند پایه خمیدگی بزرگ را تشکیل می‌دهند. خمیدگی گنبد را دیوارهای بادبادک شکل زاویه‌داری به اضلاع هشت‌گانه متصل می‌کند. تزئینات سطح داخلی گنبد عبارت است از ستاره‌های بسیار بزرگ مکرر به رنگ زرد طلایی که با طرح درهمی از پیچک‌های به‌هم‌پیچیده پوشیده شده است. کاشی‌کاری بقیه گنبد از طاق رومی‌هایی تشکیل‌شده که هریک شامل گل‌وبوته‌هایی زیبایی است. در اطراف گنبد به فواصل منظم سوراخ‌هایی در قطر گنبد تعبیه‌شده که به‌وسیله پنجره‌های گچ‌بری از داخل و خارج مسدود می‌شود. این گچ‌بری‌ها عبارت‌اند از طرح‌های منظمی که به نسبت مساوی فضای خالی در میان آن‌ها وجود دارد. (جلیلی و گودرزی، ۱۳۹۴،۹)
شیوه ترسیم نقوش در گنبد مسجد شیخ لطف‌الله به این صورت است که شمسه‌ای در وسط گنبد قرار دارد و بعد از شمسه ۸ یا به عبارتی ۹ حلقه به دور شمسه قرار دارد و در حلقه ۳۲ عدد نقش شبیه پر طاووس وجود دارد که هر حلقه به سمت بیرون بزرگ‌تر می‌شود. در این قسمت چیزی که اهمیت دارد عدد ۳۲ است که بر اساس این عدد، نقوش به زیبایی ترسیم‌شده است. حکمت این عدد در گنبد به سوره ۳۲ قرآن یعنی سوره سجده بازمی‌گردد که از سوره‌های مکی است و بحث مبدأ و معاد و بشارت و انذار را تعقیب می‌کند. (میرزاخانیان و شاهرودی،۱۳۹۳)
کاشی‌کاری پوشش داخلی گنبد از ابتدا تا انتها تقریباً به یک اندازه است و تزئین گنبد را تشکی می‌دهد. رنگ‌ها در گنبد از هم‌نشینی لاجوردی، فیروزه‌ای و نخودی ترکیبی زیبا به وجود آورده‌اند زمینه نخودی با کاشی‌های لاجوردی در مرکز جای خود را به زمینه سفید و نقوش فیروزه‌ای می‌دهد. (زمانی گندمانی،۱۳۹۱،۵)
نور در مسجد شیخ لطف‌الله
نور درون مسجد از پنجره‌های مشبکی که در جوانب گوناگون ساقه گنبد ساخته‌شده‌اند تأمین می‌شود. مجموع نورهایی که از این مسجد به داخل می‌تابد زیبایی آسمانی و خیال‌پروری را به تزئینات کلی صحن می‌بخشد.
سه منبع نور در این گنبدخانه دیده می‌شود؛ یکی نوری که از دهانه‌های بزرگ شمال شرقی بر دیوارهای جنوب غربی شبستان که محراب در آن قرارگرفته می‌تابد و سطح کاشی‌کاری آن را به‌طور زیبایی روشن می‌کند، دم نوری است که از شبکه چوبی تعبیه‌شده در دیوار شرقی گنبدخانه واردشده که تقریباً وسط صحن گنبدخانه را روشن می‌کند و سوم همان شبکه‌های زیر گنبد که محل اتصال دیوارها به گنبد هستند و فضای زیر گنبد را به همراه دیواره‌های گنبدخانه روشن می‌کنند و نیز تصویر زیبای دم‌طاووسی را به زیبایی زیر گنبد پدید می‌آورند. (غریبی و ستایش،۱۳۹۵)
مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله
توجه به شیوه نادرست مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله ازآنجا آغاز شد که مهدی حجت، رئیس کمیته ملی ایکوموس ایران که ۲۳ آبان ماه به اصفهان آمده بود تا در نشست «شیوه مدیریت حفاظت از میراث فرهنگی در گذشته، امروز و فردا» سخن بگوید به مرمت اگنبد مسجد شیخ لطف‌الله نیز اشاره و این‌طور ابراز عقیده کرد که «گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را تعمیر و به نظر من یک ترک آن را خراب کردند. رنگ این ترک با بقیه ترک‌ها نمی‌خورد و اندازه آن‌هم غلط است. وقتی لچکی را بالابرده‌اند نتوانسته‌اند آن را جفت کنند و گنبد خراب‌شده است.» (رویداد برتر، آبان ۹۸) اما در همان روز فریدون اله‌یاری، مدیرکل سابق میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان ضمن رد اظهارات مهدی حجت گفت «خیر چنین چیزی نیست. اگر ایشان از نزدیک گنبد را می‌دید و در جریان دقیق فرایند کار قرار می‌گرفت حتماً نظر متفاوتی داشت.»(رویداد برتر، آبان ۹۸)
بعد از اظهارنظر مهدی حجت، معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان و مدیر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان در جلسه‌ای که با حضور اصحاب رسانه در دفتر پایگاه جهانی نقش‌جهان واقع در عالی‌قاپو برگزار شد همچنان بر مرمت بدون نقص گنبد مسجد لطف‌الله تأکید کردند؛ ضمن اینکه در همین جلسه مهدی رضایت، پیمانکار این مرمت با اشاره به تضاد رنگی موجود میان قسمت مرمت‌شده و سایر قسمت‌ها، تصریح کرد که «این تضاد رنگی با باران پاک می‌شود.»(رویداد برتر، آذر ۹۸)
درباره مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله خبرگزاری رویداد برتر شماره‌های متعددی از مطالب منتشرشده خود را به نظر موافقان و مخالفان این مرمت اختصاص داد و از همان ابتدا به جزئیات این موضوع پرداخت که در یکی از شاخص‌ترین مطالب خود به گفتگو با ناظر این پروژه پرداخت. منصور عسگری خوراسگانی ناظر پروژه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله و کارشناس نظارت بر پروژه‌های تزئینات کاشی‌کاری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان در بخشی از صحبت‌های خود با رویداد برتر اظهار کرد که «۲۰ درصد از تغییر رنگ گنبد مسجد شیخ لطف‌الله غیرقابل گریز بوده است و بعد از هر مرمت تغییر رنگ اتفاق می‌افتاد، اما بخشی دیگر از تغییر رنگ به تصمیمات گرفته‌شده از سوی مجری و مدیریت پایگاه برمی‌گردد که می‌شد از آن‌ها جلوگیری کرد. ضمن اینکه ملات موجب تغییر رنگ گنبد نشده و وقتی دوغاب داده‌شده، بخشی از دوغاب بر روی سطح آجر آمده و تغییر رنگ‌بخشی از آن به همین دلیل است. در این پروژه دوغاب می‌توانست اجرا نشود و در زمینه‌های آجری بهتر بود از بندکشی استفاده می‌شد»(رویداد برتر، بهمن ۹۸)
ماجرای برف و واکنش ترک مرمت‌شده گنبد
اما در ادامه انتقادها به این مرمت، صبح روز ۲۴ دی‌ماه ۱۳۹۸ در اصفهان برف بارید، اما روی ترکِ مرمت‌شدۀ گنبد مسجد شیخ لطف‌الله ننشست.(تصویر۳) در همین زمینه عکس مرتضی زنگنه، عکاس خبرگزاری رویداد برتر در این روز که این موضوع را به‌وضوح نشان می‌داد موردتوجه قرار گرفت و منتقدان از عملکرد غیرطبیعی ترک مرمت‌شده گنبد در مقابل برف و ننشستن برف روی این ترک یادکردند و آن را دلیلی بر مرمت غیراصولی این گنبد دانستند؛ اما دو روز بعد فریبا خطابخش، در گفت‌وگو با رویداد برتر ادعا کرد: «با جدیت می‌گویم عکسی که رویداد برتر از گنبد تهیه‌کرده، فتوشاپ است.»(رویداد برتر، دی ۹۸)
در همین رابطه خبرگزاری رویداد برتر گفت‌وگوها و گزارش‌های مختلفی درباره علت آب‌گریزی ترک مرمت‌شده گنبد مسجد شیخ لطف‌الله منتشر کرد که در یکی از مهم‌ترین آن‌ها حبیب مشکین فام فرد، عضو انجمن علمی مرمت بنای دانشگاه تهران که مخترع و پژوهشگر عایق‌های رطوبتی نانو نیز هست به رویداد برتر توضیح داد«قطعاً در دوغاب از چیزی استفاده‌شده است و وقتی‌که می‌بینیم تصویر بخش مرمت‌شده بعد از بارندگی جذب سطحی رطوبت ندارد شکی وجود نخواهد داشت که چیزی استفاده‌شده است، اما در خصوص علت عدم جذب سطحی آجرهای قسمت مرمت‌شده دو نظر وجود دارد؛ یکی استفاده از پوشش‌های آب‌گریز و دیگری وجود ترکیب پلیمری در دوغاب یا استفاده از گچ پلیمری.»(رویداد برتر، دی ۹۸)
اظهارنظرها ادامه داشت تا اینکه خبرگزاری رویداد برتر در گزارشی تازه از کشف معمای گنبد از زبان استادکار خبر داد. در این گزارش و از زبان رحمت‌الله رضایت، مجری سابق پروژه مرمت گنبد شیخ لطف‌الله اشاره‌شده است که «در مرمت این گنبد، بعد از کف‌مال کردن، از لیسه و کاردک و گونی برای تمیز کردن سطح کاشی‌ها و اجرها و از روغن بزرگ برای پوشش روی سطح مرمت‌شده استفاده کرده است.» (رویداد برتر، بهمن ۹۸) همچنین مهدی رضایت، پیمانکار این پروژه پیش‌تر به اهالی رسانه اعلام کرده بود که «در خصوص گچ مورداستفاده نیز بررسی‌های زیادی انجام شد و ما یک نوع گچ از مشهد و سه برند گچ بارز، آینه و صدف از سمنان را هم تست و رد کردیم تا درنهایت به گچ دلخواه رسیدیم و برای مرمت سایر ترک‌ها سرعت اجرا بالاتر است چون قالب را داریم، اما در مورد گچ باید بازهم آزمون شود چون کوره به کوره و معدنی است.»(رویداد برتر، آذر ۹۸) همچنین منصور عسگری خوراسگانی، ناظر پروژه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله و کارشناس نظارت بر پروژه‌های تزئینات کاشی‌کاری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان به رویداد برتر اعلام کرده بود که «گچ اصفهان از نظر زمان گیرایش با گچ سمنان تفاوت دارد و ما آن‌ها را در ترکیب با هم استفاده می‌کنیم و فقط گچ سرخه نبوده است، چراکه گچ سمنان مقاومت و گیرایش بهتری دارد، ولی گچ اصفهان ازنظر قابلیت کار کردن بهتر است و به‌این‌ترتیب این دو گچ با نسبت مشخصی ترکیب می‌شود تا قابلیت‌ها را برای کار ایجاد کند.» (رویداد برتر، دی ۹۸)
این در حالی است که مرتضی مطیفی‌فرد، پیشکسوت هنر گچ‌بری سنتی و نویسنده کتاب «تکنولوژی گچ کاری و گچ‌بری» نیز در گفت‌وگویی که با رویداد برتر داشت، علت اصلی ایجاد اشکال در مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، آگاهی نداشتن نسبت به گچ و انتخاب اشتباه در نوع گچ دانست. او درباره گچ استفاده‌شده در این مرمت اظهار کرد: «گچی که در مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله استفاده کرده‌اند گچ سمنان است درحالی‌که گچ سمنان آهکی است و علاوه بر آن نمک هم دارد که این نمک، شوره یعنی سفیدک می‌زند و حتی اگر این شوره را پاک کنند بازهم از درزها بالا می‌زند چون کاشی‌ها معرق است؛ ضمن اینکه گچ آهکی سریع سفت شده و از بین می‌رود و ریزش می‌کند یعنی عمر کوتاهی دارد. از سویی دیگر در این مرمت، دوغاب نمکی را به‌طور کامل روی گنبد شیخ لطف‌الله کشیده‌اند یعنی به خوردِ آجر هم رفته و هردوی کاشی و آجر را از بین‌برده و اگر آجر را بسابند که سابیده‌اند باعث‌شده که لایه روی آجر (لعاب آجر که قدمت آن را نشان می‌دهد) از بین برود؛ ضمن اینکه وقتی آجر سابیده شود زبر شده و چرک می‌شود و دو حالت یعنی دورنگ نشان می‌دهد. (رویداد برتر، آبان ۱۴۰۱)
قدمت کاشی‌های گنبد مسجد شیخ لطف‌الله
یکی دیگر از موضوع‌های مورد بحث، قدمت کاشی‌های گنبد مسجد شیخ لطف‌الله بود که برخی از عوامل مرمت این گنبد، آن‌ها را متعلق به دوره صفوی و برخی آن‌ها را تماماً پهلوی می‌داسنتند که نشان می‌داد عوامل اجرایی حتی در مطالعات ابتدایی درباره این گنبد اتفاق نظر ندارند! در این خصوص ناصر طاهری، معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان بعد از اظهارنظرهای ابتدایی درباره مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، در گفتگو با خبرنگار رویداد برتر در مورد قدمت کاشی‌های گنبد مسجد شیخ لطف‌الله عنوان کرد که «امروز هیچ گنبدی با همان کاشی‌های صفوی وجود ندارد.» (رویداد برتر، آبان ۹۸) فریدون اله‌یاری، مدیرکل سابق میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اصفهان، آخرین فردی بود که درباره قدمت کاشی‌های گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اظهارنظر کرد. او ۲۵ دی‌ماه در گفتگو با بخش خبری ساعت ۲۰ شبکه چهارم سیما گفت: «بخش عظیمی از کاشی‌ها و آجرهای گنبد در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی از بین رفته بود و سال ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۵ مرمت کاملی روی این گنبد انجام شد. اکنون بخش مهمی از آجرها و کاشی‌های گنبد شیخ لطف‌الله از دوره پهلوی اول است.»(رویداد برتر، دی ۹۸)
این در حالی است که عبدالله جبل عاملی، مدیرکل اسبق اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اصفهان که در زمان مدیریت او بر میراث فرهنگی استان حسین مصدق زاده، مأمور مرمت کاشی‌های دو ترک از گنبد مسجد شیخ لطف‌الله شده بود در گفت‌وگو با رویداد برتر ضمن رد ادعای صفوی نبودن هیچ‌یک از کاشی‌های گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، اظهار کرد: «این حرف درست نیست. شاید درباره مسجد امام که سه بار کاشی‌های آن برچیده و دوباره ساخته‌شده درست باشد، اما گنبد شیخ لطف‌الله همیشه موضعی مرمت‌شده و نمی‌توان گفت که کاشیِ صفوی نداشته است.»(رویداد برتر، آذر ۹۸) همچنین فریبا خطابخش، مدیر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان نیز در جلسه دهم آذرماه ۱۳۹۸ در دفتر پایگاه جهانی نقش‌جهان و با حضور اصحاب رسانه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله ابراز عقیده کرد که «در این مرمت کاشی‌های صفوی شیخ لطف‌الله دانه‌دانه پایین آمده و تمیز شده و دلیل اصلی اینکه آن‌ها را دانه‌دانه پایین آوردیم این بود که کاشی‌های صفوی حفظ شود.»(رویداد برتر، آذر ۹۸) خطابخش در این جلسه ادامه داد: «۹۵ درصد کاشی‌های ترک مرمت‌شدۀ گنبد همان کاشی اصل صفوی است و چیزی اضافه نشده بلکه آنچه اضافه‌شده کاشی‌هایی است که ریخته یا تخریب‌شده و دیگر قابل‌استفاده نبوده است.»(رویداد برتر، آذر ۹۸)
درنهایت حسین مصدق زاده که همراه با مرحوم استاد محمد مصدق‌زاده، در دوره پهلوی مرمت گنبد شیخ لطف‌الله را بر عهده داشته، در این رابطه به رویداد برتر گفت: «در آن زمان کاشی‌های دو ترک از گنبد که آسیب بیشتری دیده بود، به‌طور کامل برچیده و کاشی‌های قدیمی که سالم بودند مجدداً استفاده شد. موارد کمبود هم با کاشی‌های نو به همان سبک قدیم بازسازی شد. ضمن اینکه سایر قسمت‌های گنبد هم که آسیب کمتری دیده بود به‌صورت موضعی مرمت شد.»(رویداد برتر، دی ۹۸)
آغاز مرمت سایر ترک‌های گنبد مسجد شیخ لطف‌الله
اما پس از گذشت دو سال و درحالی‌که هنوز به پرسش بسیاری از منتقدان دربارۀ چندوچون مرمت گنبد شیخ لطف‌الله پاسخی اصولی داده نشد، تیرماه ۱۴۰۰ مرمت ترک‌های بعدی گنبد نیز توسط همان اعضایی آغاز شد که در مرمت دو نیم‌ترک نخست حضور داشتند. (رویداد برتر، تیر ۱۴۰۰) در این میان اگرچه بارها در رسانه‌ها اعلام‌شده بود که بازدید منتقدان از بخش‌های مرمت‌شده گنبد مسجد شیخ لطف‌الله بلامانع است، اما این امکان از آبان ۹۸ فراهم نشده نبود؛ تا اینکه ناظر ارشد فاز دوم مرمت گنبد شیخ لطف‌الله، درخواست رویداد برتر برای بازدید منتقدان از گنبد شیخ لطف‌الله را پذیرفت و ۱۷ تیرماه ۱۴۰۰ منتقدان از مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله بازدید و منتقدان از نزدیک بر ایرادهای موجود در این مرمت تأکید و بر توقف آن تأکید کردند. (رویداد برتر، تیر ۱۴۰۰)
دراین‌بین و با گسترش بیماری کرونا، رحمت‌الله رضایت، مجری پروژه مرمت گنبد شیخ لطف‌الله در اثر ابتلا به این بیماری درگذشت و مهرماه ۱۴۰۰ و محسن نکویی، ناظر ارشد مرمت گنبد شیخ لطف‌الله دربارۀ آخرین تصمیماتی که در کمیته فنی میراث فرهنگی اصفهان برای مرمت این گنبد ارزشمند گرفته‌شده به رویداد برتر اعلام کرد که «با توجه به فوت استاد رضایت، تصمیم مجموعۀ سازمان و کمیته شورای فنی بر این شد که یکی از استادکاران قدیمی کاشی‌کاری اصفهان (محمدحسن مقضی) برای ادامۀ مرمت در کنار خانوادۀ مرحوم رضایت حضور داشته باشند و کار با حضور ایشان ادامه پیدا کند.»(رویداد برتر، آنلاین ۱۴۰۰) این در حالی بود که خبرگزاری رویداد برتر در گفت‌وگو با محمدحسن مقضی استادکاری که اعلام‌شده بود پس از فوت رحمت‌الله رضایت قرار است فاز دوم مرمت گنبد شیخ لطف‌الله را همراه با فرزندان آن مرحوم پیش ببرد، به رویداد برتر خبر داد که «از اسم من سوءاستفاده کرده‌اند!»(رویداد برتر، آبان ۱۴۰۰) و به‌این‌ترتیب حضور محمدحسن مقضی در ادامه پروژه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله منتفی شد.
بااین‌وجود و علی‌رغم اینکه عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری در بازدید خود از اصفهان در آذرماه ۱۴۰۰ در پاسخ به خبرنگار ایمنا در خصوص لزوم بهره‌گیری از انظر متخصصان در خصوص چگونگی تداوم مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اعلام کرده بود که «ما جلسه‌ای با نخبگان و پیشکسوتان حوزه میراث فرهنگی که شامل باستان شناسان و اساتید دانشگاه‌ها بودند برگزار کردیم و در هفته آینده جلسه دوم من با تعداد دیگری از نخبگان این حوزه برگزار خواهد شد که تعدادی از آن‌ها هم از شخصیت‌های برجسته استان‌ها هستند. هدف من از این نشست‌ها استفاده از ظرفیت ارزشمند نظری و تئوریک این اساتید است. ان‌شاءالله این جلسات را ادامه می‌دهیم و جمع‌بندی این جلسات را درصحنه عمل خواهید دید. اصفهان و مسجد شیخ لطف‌الله نیز از جدی‌ترین مصادیق این نکته است که ان‌شاءالله انجام خواهد شد.»(ایمنا، آذر ۱۴۰۰) و همچنین علی‌رغم اظهارنظر علیرضا ایزدی، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان که با حضور در خبرگزاری رویداد برتر اعلام کرده بود که «راجع به گنبد مسجد شیخ لطف‌الله و طرح و نقوش آن‌که در سنوات گذشته و علی‌الخصوص در دوران پهلوی دستخوش تغییراتی شده انتظارِ خودم این است که تا به یک نتیجه مناسبی نرسم فعلاً اندکی صبر کرده و تعجیل نمی‌کنم.»(رویداد برتر، مرداد ۱۴۰۱) اما سید مهدی موسوی موحد، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان آذرماه ۱۴۰۱ از پایان مرمت سه نیم ترک دیگرِ گنبد مسجد شیخ لطف‌الله خبر داد و به رویداد برتر اعلام کرد که «جلسه‌ای با شورای راهبردی دفتر امور پایگاه‌های ملی و جهانی برگزار شد که متشکل از پیشکسوتان و اساتید دانشگاه و حتی منتقدان بود که در صورت‌جلسه‌ی آن بر کُلیت مرمت صحه گذاشتند، ولی بر رفع ایرادهای موجود تأکید کردند. به همین دلیل ایرادهای موجود در ترک اول برطرف شد، مرمت سه نیم ترک بعدی ادامه پیدا کرد و این مدل مرمت مورد تأیید قرار گرفت، یعنی آن چیزی که الآن ادامه دارد پیرو همان صورت‌جلسه‌ای است که با کمیته راهبردی دفتر پایگاه‌های ملی و جهانی انجام شد.» (رویداد برتر، آذر ۱۴۰۱)
نتیجه‌گیری:
انتقادها درباره مرمت دونیم ترک گنبد مسجد شیخ لطف‌الله در سال ۱۳۹۸ نه‌تنها متوجه یکسان نبودن نقوش و رنگ‌آمیزی نادرست و فاصله میان بندهای کاشی‌ها بوده است، بلکه بعد از بارش برف، احتمال استفاده از پوشش آب‌گریز روی سطح مرمت‌شده را نیز تقویت کرد. در این خصوص، مجری این پروژه پیش از فوت به دلیل ابتلا به بیماری کرونا، علاوه بر استفاده از روغن بزرک به مسئله کف‌مال کردن و استفاده از لیسه و کاردک برای پاک کردن گچ از روی کاشی و آجر این گنبد اشاره‌کرده است که هرکدام از موارد مورداشاره او، از ایرادهای مهم در این مرمت است. درواقع در مرمت دو نیم‌ترک نخست این گنبد به‌جای بندکشی نهایی از دوغاب استفاده‌شده و پاک کردن دوغاب روی سطح نیز با کاردک یا لیسه انجام‌شده که ساب خوردن و از بین رفتن لعاب کاشی و آجرها را باعث شده است. از سویی دیگر عوامل پروژه برای این مرمت از گچ ترکیبی استفاده کرده و بر وجود گچ سمنان در این مرمت تأکید کرده‌اند، درحالی‌که گچ سمنان اگرچه سفید است، اما از انواع گچ‌های دارای نمک است که سفیدک و یا شوره می‌زند و از بندهای میان کاشی‌ها معرق خارج می‌شود، ضمن اینکه این گچ دارای آهک است و بعد از مدت کوتاهی دچار ریزش شده و از بین می‌رود. بنابراین اگرچه متخصصان منتقد، به همه این امور در مورد دونیم ترک اول مرمت‌شده اشاره کرده‌اند، اما این پروژه بدون توجه به این دیدگاه‌ها همچنان ادامه دارد؛ ازاین‌رو مرمت اخیر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله در یکی از پروژه‌هایی است که همچنان باید از ادامه آن ابراز نگرانی کرد.
پژوهش از شیرین مستغاثی
منابع:
اپهام پوپ، آرتور.۱۳۸۶. معماری ایران (مترجم: غلامحسین صدری افشار)، چاپ هفتم، تهران: اختر
جلیلی، تورج و فرنوش گودرزی، بررسی جایگاه حکمت اسلامی در تزئینات مساجد ایرانی (نمونه موردی مسجد شیخ لطف‌الله). دومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش در مهندسی علوم و تکنولوژی،۱۳۹۴
حجازی، مهرداد.۱۳۸۷. هندسه مقدس در طبیعت و معماری ایرانی، تاریخ علم، ۶(۲)، ۱۷-۴۴
خبرگزاری رویداد برتر، اصفهان، سرویس فرهنگ و هنر. بالاخره کاشی‌ها پهلوی بود یا صفوی؟ پنجشنبه ۲۶ دی ۱۳۹۸.
خبرگزاری رویداد برتر، اصفهان، سرویس فرهنگ و هنر. بررسی علت آب‌گریزی گنبد شیخ لطف‌الله. ۲۵ دی ۱۳۹۸.
خبرگزاری رویداد برتر، اصفهان، سرویس فرهنگ و هنر. گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را خراب کرده‌اند؟ شنبه ۲۵ آبان ۱۳۹۸. خبرگزاری رویداد برتر، اصفهان، سرویس فرهنگ و هنر. انتخاب اشتباهِ گچ در مرمت دو گنبد میدان نقش‌جهان. شنبه ۷ آبان ۱۴۰۱.
خبرگزاری رویداد برتر، اصفهان، سرویس فرهنگ و هنر. پایان مرمت یک‌چهارم گنبد مسجد شیخ لطف‌الله / مرمت گنبد مسجد جامع عباسی در مرحله مطالعه است. دوشنبه ۲۱ آذر ۱۴۰۱.
خبرگزاری رویداد برتر، اصفهان، سرویس فرهنگ و هنر. چرا برف روی ترکِ مرمت‌شدۀ گنبد شیخ لطف‌الله ننشست؟ سه‌شنبه ۲۴ دی ۱۳۹۸.
خبرگزاری رویداد برتر، اصفهان، سرویس فرهنگ و هنر. چه خبر از مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله؟ چهارشنبه، ۲۸ آنلاین ۱۴۰۰.
خبرگزاری رویداد برتر، اصفهان، سرویس فرهنگ و هنر. روزی که منتقدان گنبد شیخ لطف‌الله را دیدند. شنبه ۱۹ تیر ۱۴۰۰
خبرگزاری رویداد برتر، اصفهان، سرویس فرهنگ و هنر. مرمت گنبد شیخ لطف‌الله با حاشیه شروع شد! شنبه ۵ تیر ۱۳۹۸.
خبرگزاری رویداد برتر، اصفهان، سرویس فرهنگ و هنر. مرمت گنبد مسجد جامع عباسی به روایت مدیرکل میراث. شنبه ۱ مرداد ۱۴۰۱.
خبرگزاری رویداد برتر، اصفهان، سرویس فرهنگ و هنر. مرمت گنبد شیخ لطف‌الله و حاشیه‌های ناتمامش. شنبه ۱۵ آبان ۱۴۰۰.
خبرگزاری رویداد برتر، اصفهان، سرویس فرهنگ و هنر. موافقان و منتقدان مرمت گنبد شیخ لطف‌الله چه می‌گویند؟ سه‌شنبه ۱ بهمن ۱۳۹۸.
خبرگزاری رویداد برتر، اصفهان، سرویس فرهنگ و هنر. کشف معمای گنبد شیخ لطف‌الله از زبانِ استادکار. یکشنبه ۱۳ بهمن ۱۳۹۸. خبرگزاری
خبرگزاری رویداد برتر، اصفهان، سرویس فرهنگ و هنر. واکنش عجیب مدیر پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان به‌عکس رویداد برتر. چهارشنبه ۲۵ دی ۱۳۹۸.
خبرگزاری رویداد برتر، اصفهان، سرویس فرهنگ و هنر. نظر ناظر پروژۀ مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله چیست؟ دوشنبه ۲ دی ۱۳۹۸
خبرگزاری ایمنا، سرویس فرهنگ و هنر. از عالی‌قاپو تا بازار حسن‌آباد با وزیر میراث. ۱۹ آذر ۱۴۰۰.
خبرگزاری رویداد برتر، اصفهان، سرویس فرهنگ و هنر. پله‌پله از فرش تا عرش گنبد شیخ لطف‌الله. یکشنبه ۱۰ آذر ۱۳۹۸.
دهار، علی و رضا علی پور. ۱۳۹۲. تحلیل هندسی معماری مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان جهت تعیین ارتباط هندسی نمازخانه با جلوخان ورودی بنا. شماره ۲۶، فصلنامه علمی پژوهشی باغ نظر، مرکز پژوهشی هنر معماری و شهرسازی نظر
زمانی گندمانی، نرگس. علت شناسی انتخاب رنگ کاشی‌کاری‌های مساجد عصر صفویه در اصفهان؛ نمونه موردی: مسجد شیخ لطف‌الله. اولین کنگره بین‌المللی فرهنگ و اندیشه دینی،۱۳۹۱.
سلطان‌زاده، حسین. ۱۳۷۲. فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران. تهران: شهرداری تهران، معاونت امور اجتماعی و فرهنگی
سلیمی، مینا؛ شریف‌زاده، محمدرضا و اسماعیل بنی اردلان. پدیدارشناسی مکان‌های مقدس با تکیه‌بر معماری ایرانی اسلامی (نمونه موردی مسجد تاریخی شیخ لطف‌الله اصفهان)، فصلنامه علمی عرفان اسلامی، شماره ۶۳، بهار ۱۳۹۹.
شفیعی، فاطمه، فاصلی، علیرضا و محمدجواد آزادی، ۱۳۹۳. بررسی تجلی رمز نور در معماری اسلامی (بر مبنای نگاه اشراقی سهروردی به نور و تأکید بر شاخصه‌های مساجد اسلامی)، فصلنامه علمی نگارینه هنر اسلامی، شماره سوم
کرمانی، فریبا،۱۳۸۰. غرفه‌ای از بهشت، در مجموعه مقالات دومین همایش بین‌المللی معماری مساجد افق آینده (ج ۲)، تهران: دانشگاه هنر
کلانتری خاندانی، حسین؛ ورمزیار، حسن؛ گوهری، حسین و پیمان سیف الهی ده میری، ۱۳۹۴. نور در معماری اسلامی. کنفرانس بین‌المللی معماری شهرسازی عمران، هنر و محیط‌زیست، افق‌های آینده، نگاه به گذشته: تهران.
میرزاخانیان، مریم و فاطمه شاهرودی، حکمت اعداد در تزئینات و ساختار مسجد شیخ لطف‌الله با تکیه‌بر حروف ابجد. فصلنامه علمی پژوهشی هنرهای تجسمی نقش‌مایه، شماره بیستم، پاییزه ۱۳۹۳
نصر، سید حسین.۱۳۸۹. هنر و معنویت اسلامی (مترجم: رحیم قاسمیان). تهران: حکمت
نوروزی، اصغر؛ مددپور، محمد،۱۳۷۱. حکمت معنوی و ساحت هنر. تهران: نشر سروش
صفایی، مهسا و امیرحسین اکبرزاده نائینی. فلسفه نور و رنگ در معماری اسلامی (نمونه موردی مسجد شیخ لطف‌الله)، سومین کنفرانس ملی شهرسازی، معماری، عمران و محیط‌زیست
نوروزی، علیرضا. مسجد شیخ لطف‌الله، مجله گلستان، شماره ۹۹، ۱۳۸۰
هنرفر، لطف‌الله.۱۳۵۰. گنجینه آثار تاریخی اصفهان. اصفهان: کتاب‌فروشی ثقفی
هیلن براند، رابرت.۱۳۸۷. معماری اسلامی، ترجمه باقر آیت‌الله زاده شیرازی، تهران: روزنه
انتهای پیام