هفت روایت از اشغال سفارت آمریکا در تهران

به گزارش خبرگزاری رویداد برتر به نقل از پایگاه اطلاع رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی در سیزدهم آبان سال ۱۳۵۸ سفارت آمریکا در تهران توسط گروهی از دانشجویان پیرو خط امام اشغال گردید. اگرچه هیچ گاه عوامل پشت پرده تصرف سفارتخانه آمریکا مشخص نشد؛ اما از چهره های شاخص دانشجویانی که در این اقدام فعال بودند می توان سید ابراهیم اصغرزاده عباس عبدی سعید حجاریان معصومه ابتکار سید محسن میردامادی حبیب الله بی طرف و… را  نام برد. ضمن آن که آقای سید محمد موسوی خوئینی ها رهبری این گروه را عهده دار شده بود.

در مورد زمینه ها علل و انگیزه های اشغال سفارت آمریکا در تهران ناگفته های بسیاری است به طوری که هر جناح و گروه سیاسی در این باره نظر خاص خود را دارد. چنان چه ابراهیم اصغرزاده از طراحان اصلی اشغال سفارت آمریکا در این ارتباط اعلام می­ کند: «فکر اشغال سفارت آمریکا یک عکس العمل بود یعنی ایجاد یک برنامه سیاسی برای عکس العمل در مقابل اقدام آمریکا»

آقای هاشمی رفسنجانی نیز در این باره به دیدگاه های ضد آمریکایی امام خمینی و فضای موجود در جامعه ایران و همچنین پذیرفتن شاه بیمار از سوی دولت آمریکا در تاریخ اشاره می کند و اساساً این مسائل را بهانه عینی برای اتفاق مهم گروگان گیری دیپلمات های آمریکایی می داند. اما بنا به گفته برخی از چهره های نهضت آزادی ملاقات مهندس بازرگان به همراه ابراهیم یزدی و مصطفی چمران در الجزایر با برژینسکی مشاور امنیت ملی دولت کارتر پیراهن عثمان برای تسخیر سفارت آمریکا شد.

در آن زمان اشغال سفارت یک کشور خارجی بازتاب منفی برای انقلاب در جهان به همراه داشت. در داخل ایران نیز عده ای مخالف این امر بودند و تسخیر سفارت را خلاف موازین اسلامی و عرف بین المللی دانستند حال آن که برخی دیگر به شدت از این عمل حمایت کردند. مواضع احزاب سیاسی متفاوت بود سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی طی اطلاعیه ای ضمن حمایت از این اقدام دانشجویان به آمریکا هشدار می دهد که چپاول گری ها و سلطه طلبی های آمریکا در ایران دیگر تکرار نخواهد شد. حزب جمهوری اسلامی نیز اشغال سفارت را واقعیت انقلاب و حضور انقلابی ملت توصیف و از آن حمایت کرد. در مورد نهضت آزادی هم که سکان دولت را در اختیار داشت بدیهی بود با توجه به عرف بین المللی مخالف این امر باشد. هرچند فضای جامعه در آن روز مدافع این عمل بود اما نهضت آزادی این عمل را به نفع کشور و آینده آن نمی دانست. به هر حال درباره اصل عملیات اشغال سفارت مواضع و دیدگاه ها متفاوت بود.

متن استعفای مهندس بازرگان

دولت مهندس بازرگان در ۱۴ آبان ۱۳۵۸ رسماً استعفا داد. بازرگان در مورد چرایی استعفای خود و دولت موقت در نامه ای به امام بدین مضمون می نویسد:

بسمه تعالی

حضور محترم حضرت آیت الله العظمی امام روح الله الموسوی الخمینی دامت برکاته

«با کمال احترام معروض می دارد پیرو توضیحات مکرر گذشته و نظر به این که دخالت ها مزاحمت ها مخالفت ها و اختلاف نظرها انجام وظایف محوله و ادامه مسئولیت را برای همکاران و اینجانب مدتی است غیرممکن ساخته و در شرایط تاریخی حاضر نجات مملکت و به ثمر رساندن انقلاب بدون وحدت کلمه و وحدت مدیریت میسر نمی باشد بدین وسیله استعفای خود را تقدیم می دارم تا به نحوی که مقتضی می دانید کلیه امور را در فرمان رهبری بگیرید یا داوطلبانی راکه با آن ها هماهنگی وجود داشته باشد مأمور تشکیل دولت فرمایید.»

استعفای بازرگان معلول اشغال سفارت بود؟

به زعم بعضی از صاحب نظران سیاسی استعفای بازرگان معلول و پیامد اشغال سفارت آمریکا بود. اما واقعیت آن است که تسخیر سفارت نه تنها تأثیری در تصمیم مهندس بازرگان برای ادامه کار نداشت بلکه او قبل از اشغال سفارت چندین بار استعفا داده بود که مورد قبول امام واقع نشده بود. استعفای اول بازرگان در تاریخ ۵ر۴ر۵۸ به دلیل دخالت نهادهای انقلابی در کار دولت به خصوص شخص آیت الله مهدوی کنی (رئیس کمیته انقلاب) بود که مورد قبول امام واقع نشد. در سندی دیگر در تاریخ ۱۰ر۶ر۵۸ در حالی که دولت موقت متهم بود که انقلابی عمل نمی کند و رویه محافظه کارانه در پیش گرفته و می بایستی کنار رود بازرگان استعفای خود را چنین اعلام می کند: «ما از اول گفتیم که چه هستیم زندگی من و عقیده من برای کسی پوشیده نبود اعلام و قبول شده بود بعد هم روی همین سیستم من جلو رفتم من به کسی بدهکار نیستم که ایراد بگیرند. ما گفتیم این جوری هستیم و این جور می کنیم هیچ هم نمی گوییم خطا نمی کنیم و همه جور عیب هم داریم حال شما چه می فرمایید ما که دو دستی به این کرسی نچسبیده ایم. ما نه تنها خوشحال می شویم کنار برویم بلکه عروسی دوم بنده است.»

گویا برخی چهره های شاخص حزب جمهوری اسلامی همچون دکتر بهشتی به دلیل آن که مهندس بازرگان یک هفته قبل از تصویب اصل ولایت فقیه در مجلس خبرگان علیه این اصل صحبت کرده بود از بازرگان خرده می گیرند که چرا نگران کار مجلس خبرگان هستند و مهندس بازرگان هم در جواب ایشان چنین گفته بود که با شرایط پیش آمده دیگر علاقه نسبت به ادامه مسئولیت ندارند. لازم به ذکر است که یک روز قبل از اشغال سفارت استعفاء به تصویب هیأت دولت می رسد و دو هفته پیش از آن به شورای انقلاب گزارش شده بود چنان چه اخلال گری ها و تعدد مراکز تصمیم گیری جای خود را به همکاری صمیمانه ندهد دولت موقت کنار می رود.

مهندس محمد توسلی در مورد ماجرای گروگان گیری و استعفای مهندس بازرگان چنین می گوید:

استعفای مهندس بازرگان به لحاظ زمانی با تسخیر سفارت ارتباط دارد؛ اما به لحاظ دلیل اصلی نمی توان ادعا کرد که تسخیر سفارت آمریکا عامل استعفای دولت موقت و شخص مهندس بازرگان بوده است. در آنلاین ماه سال ۱۳۵۸ بازرگان به همراه ابراهیم یزدی و مصطفی چمران در الجزیره با برژینسکی مشاور امنیت ملی دولت کارتر ملاقات کردند که پیراهن عثمان شد. هرچند این ملاقات در چهارچوب مطالبات مردم ایران بود و لزومی هم نداشت که شورای انقلاب از ملاقات مطلع باشد؛ زیرا دولت ایران در آن هنگام هنوز با دولت آمریکا قطع رابطه نکرده بود. با این وجود آقای [امام] خمینی در جریان بودند و همه چیز روشن بود. در الجزایر برخی مقامات آمریکا با مهندس بازرگان در حاشیه دیداری می کنند. مهندس بازرگان هم در بازگشت از این سفر دیدار خود را رسانه ای کرد و بیان می کند چه مسائلی رد و بدل شده است. بازرگان گزارشی از ۲۳ میلیارد دلار مطالبه ای که دولت ایران از آمریکا داشت و خریدهایی که هنوز تحویل ایران داده نشده بود به مردم می دهد. در واقع ایشان در پی مطالبه حقوق ملت ایران بودند و بحث دیگری در آن جا مطرح نبود؛ اما بعد از آن دیدار تبلیغات ظاهراً از پیش طراحی شده در رسانه ها حتی در صدا و سیما علیه دولت آغاز شد و از بازرگان ایراد گرفتند که چرا برای این مذاکره قبلا ً اجازه نگرفته است. جواب بازرگان به ایرادات این گونه بود که «نه من هویدا هستم و نه امام محمدرضاشاه که می بایستی از او اجازه بگیرم. نخست وزیری که بخواهد برای ملاقات با وزراء اجازه بگیرد برای لای جرز خوب است. اگر بنا باشد نخست وزیر وزیر خارجه و وزیر دفاع مورد اعتماد نباشند و تشخیص نداشته باشند آن ها را اصلاً نباید نگاه داشت.» در آن وقت برخی از دانشجویان پیرو خط امام در دانشگاه امیرکبیر با هم جلسه می گذارند و با هماهنگی آقای موسوی خوئینی ها تصمیم می گیرند بدون اطلاع دولت موقت شورای انقلاب و آقای [امام] خمینی سفارت آمریکا را اشغال کنند. هرچند قبلاً نیز این اتفاق افتاده بود وآقای [امام]خمینی به دکتر یزدی می گویند برو این چریک های فدایی خلق را بیرون کن. آقای موسوی خوئینی ها از طریق احمد آقا به آقای [امام]خمینی جریان اشغال را گزارش می دهند و آقای [امام]خمینی بنا به دلایلی مجبور به تایید این حادثه می شوند. در پایان بایستی یادآور شوم که سقوط دولت بازرگان بعد از تسخیر سفارت بود اما استعفاء از قبل داده شده بود و واقع بینانه نیست بگوییم استعفاء معلول تسخیر بوده است.

بحث ها و اختلاف نظرهای شورای انقلاب و دولت موقت که از اردیبهشت سال ۱۳۵۸ شروع شده بود روز به روز تشدید می شد و به همین دلیل در مهرماه همان سال قرار شد که عده ای از اعضای شورای انقلاب وارد دولت شوند و قبول مسئولیت کنند. ابوالحسن بنی صدر راجع به دولت موقت در خاطرات خود چنین می نویسد:«بازرگان آمد ۴ نفر از روحانیون را معاون وزارتخانه ها کرد. آقای خامنه ای را در وزارت دفاع باهنر را در آموزش و پروش  هاشمی رفسنجانی را در وزارت کشور و بهشتی را در وزارت دادگستری که البته ایشان قبول نکردند من مخالفت کردم و به بازرگان گفتم که این ها را نبرید با وزارت آشنا کنید زیرا خیلی عارف می خواهد که به قدرت بگوید نه.»

بعدها ابراهیم یزدی در مصاحبه با روزنامه «آفتاب امروز» جریان تسخیر سفارت را برخلاف نظر جریان اسلامی یک توطئه از پیش طراحی شده برای انتقام و حذف جریان روشن فکری دینی توصیف کرد.

عباس امیرانتظام نیزکه پس از اشغال سفارت به اتهام جاسوسی دستگیر شده بود با استناد به مصاحبه بهزاد نبوی (وزیر مشاور دولت محمدعلی رجایی) با روزنامه «انقلاب اسلامی» هدف اشغال سفارت را به سقوط کشاندن دولت موقت می داند. چراکه دولت موقت با توجه به دیدگاه های لیبرالی خود در تمام عمر فعالیتش سعی داشت رابطه با آمریکا را حداقل در حد یک رابطه دیپلماتیک غیردوستانه حفظ نماید اما دانشجویان با این اقدام تمام سعی دولت را نقش برآب کردند. دانشجویانی که بعدها مهندس بازرگان طی یک سخنرانی در مسجد نارمک در تاریخ ۱۹ر۱۲ر۵۸ آن ها را دانشجویان خط شیطان نامید و شدیداً از آنان انتقاد کرد.

ابراهیم یزدی معتقد است که پیش از اشغال سفارت امام در مورد چگونگی رابطه با آمریکا نظرش این بود با آمریکا کج دار و مریز رفتار کنیم حتی هنگامی که بحث قطع رابطه با آمریکا مطرح شد امام نظرش این بودکه قطع رابطه نکنیم. به هنگام اشغال سفارت نه تنها دولت موقت بلکه امام و شورای انقلاب نیز مخالف بودند. بعدها که جو التهابی به وجود آمد امام برای کنترل آن اشغال سفارت را تأیید و آن را انقلاب دوم نامید.

به گفته هاشمی رفسنجانی هیچ یک از اعضای شورای انقلاب و دولت موقت در جریان اشغال سفارت قرار نداشتند. حتی در ابتدای انقلاب مسئولین از هرگونه اقدام تند علیه آمریکاییان در ایران جلوگیری می کردند.  ضمن این که او به همراه آیت الله خامنه ای به هنگام تسخیر سفارت در سفر حج بودند.

محسن میردامادی از دانشجویان پیرو خط امام در خصوص هماهنگی قبلی جهت اشغال سفارت می گوید:

از ابتدا و قبل از اقدام درصدد بودیم تا در صورت امکان نظر امام را دریابیم اما با مشورتی که با آقای موسوی خوئینی ها داشتیم ایشان موافقت نکردند و گفتند اگر از امام نظرخواهی کنیم احتمالاً بنا به معذوراتی شاید اعلام موافقت نکنند.

مهندس بازرگان راجع به موسوی خوئینی ها و نقش او در تسخیر سفارت می نویسد: یگانه شخص واسطه و موثر و شاید محرک از روز اول آقای خوئینی ها بود. به هرحال اشغال کنندگان گروه یا نهادی را تشکیل داده و خود را دانشجویان مسلمان پیرو خط امام نامیدند و امام عمل آنان را بدون آن که ظاهراً اطلاع قبلی از قضیه داشته باشند به عنوان دومین انقلاب اسلامی تأیید کردند.

در این میان ابوالحسن بنی صدر با اشاره به نقش سپاه پاسداران در تسخیر سفارت ادعای جدیدی خلق می کند. اشاره او به محافظین یوزی به دست با پوشش لباس نظامی و تلاش آنان برای ورود به سفارت آمریکاست.

به هر حال داستان تسخیر سفارت آمریکا با پذیرش حکم استعفای مهندس بازرگان از سوی امام خمینی اگرچه پایان یافت اما این سرآغاز فصلی جدیدی در راوبط بین ایران و آمریکا شد.

منابع و ماخذ

امیرانتظام عباس آن سوی اتهام تهران: نشرنی ۱۳۷۸

بازرگان عبدالعلی مسائل و مشکلات اولین سال انقلاب تهران: نهضت آزادی ۱۳۶۰

بازرگان مهدی انقلاب ایران در دو حرکت ۱۳۶۳ چاپ سوم

بازرگان مهدی شورای انقلاب و دولت موقت تهران: نهضت آزادی ایران ۱۳۶۳

بنی صدر ابوالحسن خیانت به امید پاریس: انتشارات انقلاب اسلامی۱۳۶۰

رضوی مسعود هاشمی و انقلاب (تاریخ سیاسی ایران از انقلاب تا جنگ) تهران: انتشارات همشهری۱۳۷۶

روزنامه انقلاب اسلامی۱۳۶۰-۱۳۵۸

روزنامه آفتاب امروز ۱۸ر۸ر۷۸

روزنامه جمهوری اسلامی ۲۳ر۶ر۵۸

سالینج پیرگروگان گیری در ایران و مذاکرات محرمانه تهران ترجمه جعفرثقه الاسلامیتهران: انتشارات نوین ۱۳۶۲

سفیری مسعود حقیقتها و مصلحتها (مصاحبه با هاشمی رفسنجانی) تهران: نشر نی ۱۳۷۸

 شادلو عباس انقلاب اسلامی از پیروزی تا تحکیم تهران: ناشر مولف۱۳۸۷

صفاریان غلامعلی سقوط دولت بازرگان تهران: قلم۱۳۸۲

غریب علی ایستاده بر آرمان (روایت فروپاشی یک انقلاب) پاریس: انتشارات انقلاب اسلامی ۱۳۸۵

فوزی تویسرکانییحیی تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران تهران: انتشارات عروج ۱۳۸۴

مصاحبه نگارنده با مهندس محمد توسلی عضو شورای مرکزی نهضت آزادی ایران و شهردار اسبق تهران ۲۳ر۶ر۱۳۹۰

ولز تیم ۴۴۴روز(خاطرات گروگانها از دوران تسخیر لانه جاسوسی) ترجمه حسین ابوترابیان نشر فرهنگی رجاء ۱۳۶۸

یزدی ابراهیم سه جمهوری تهران: جامعه ایرانیان ۱۳۷۹

۲۵۹