اولین کتابخانه ملی ایران کجاست؟

اولین کتابخانه ملی ایران، کتابخانه ملی رشت است که در استان گیلان، شهر رشت و در قلب تاریخی این شهر قرار دارد. این مجموعه فرهنگی ارزشمند، با سابقه ای دیرینه، نه تنها گنجینه ای از دانش و فرهنگ را در خود جای داده، بلکه نمادی از شور و اشتیاق مردم ایران به علم و کتابخوانی است و از این رو، جایگاهی ویژه در تاریخ فرهنگی کشور دارد.

سفر به دل تاریخ برای یافتن ریشه های نهادهای فرهنگی یک ملت، همواره با کشف حقایق شگفت انگیزی همراه است. وقتی سخن از اولین کتابخانه ملی ایران به میان می آید، ممکن است ذهن بسیاری به پایتخت و سازمان عریض و طویل اسناد و کتابخانه ملی ایران در تهران معطوف شود؛ اما در واقعیت، گهواره اولین تجربه کتابخانه ملی به معنای واقعی کلمه، در شهر باران های نقره ای، رشت، آرمیده است. این کتابخانه، فراتر از یک بنای آجری، روایتی از همت بلند مردمانی است که در آغاز قرن چهاردهم شمسی، بذری برای توسعه دانش و فرهنگ در این سرزمین کاشتند. این نوشتار، در تلاش است تا با کنار زدن پرده های ابهام، شما را با این میراث گرانبها آشنا سازد و تفاوتی ماهوی میان آن و نهاد رسمی کتابخانه ملی امروزین کشور ترسیم کند. در این مسیر، به جزئیات تاریخی، معماری و جایگاه فرهنگی آن خواهیم پرداخت تا تصویری جامع و دلنشین از این نهاد بی نظیر ارائه شود.

کتابخانه ملی رشت: گهواره اولین کتابخانه ملی ایران

کتابخانه ملی رشت، نامی آشنا برای هر آن کس که در تاریخ فرهنگی ایران کاوش می کند. این بنای سترگ، نه تنها یک کتابخانه، بلکه نمادی از اراده جمعی و اشتیاق بی بدیل به دانش است که در تاریخ معاصر ایران ریشه دوانده است. داستان شکل گیری این کتابخانه، گواهی بر این حقیقت است که گاهی اوقات، بزرگترین نهضت های فرهنگی از دل نیازهای مردمی و با همت والای افراد آغاز می شوند. این کتابخانه، با تمام ویژگی های منحصر به فرد خود، توانسته است لقب اولین کتابخانه ملی ایران را به خود اختصاص دهد و افتخاری جاودانه برای شهر رشت و تمام ایران باشد.

۱.۱. معرفی و موقعیت مکانی

در قلب تپنده شهر رشت، جایی که تاریخ و فرهنگ با هم آمیخته اند، بنای کتابخانه ملی رشت با شکوه و صلابت خودنمایی می کند. این کتابخانه، به عنوان قدیمی ترین کتابخانه ملی ایران، در موقعیتی استراتژیک و در مجاورت ساختمان تاریخی شهرداری رشت قرار گرفته است؛ گویی این دو بنا، در طول سالیان دراز، شاهد تغییر و تحولات این شهر بوده اند و اکنون نیز مکمل یکدیگر در حفظ میراث رشت هستند. آدرس دقیق این گنجینه فرهنگی، رشت، میدان شهرداری، خیابان علم الهدی است. این خیابان، خود مسیری دلنشین و سرشار از زندگی است که میدان شهرداری را به سبزه میدان، یکی دیگر از نقاط تاریخی و محبوب شهر، متصل می سازد.

همجواری با ساختمان هایی همچون کاخ شهرداری، برج ساعت، و هتل ایران که همگی از بناهای اوایل دوره پهلوی اول هستند، به این منطقه از شهر رشت هویت ویژه ای بخشیده است. این بخش از شهر، همواره کانون رفت وآمد مردم و فعالیت های اجتماعی بوده و هنوز هم با وجود ترافیک و جنب وجوش فراوان، حس نوستالژی و اصالت خود را حفظ کرده است. وقتی از میان این خیابان های قدیمی عبور می کنید و به سوی کتابخانه ملی رشت می روید، گویی در حال قدم زدن در دهه های گذشته هستید و هر خشت و آجر این بنا، داستانی از گذشته را برایتان روایت می کند.

۱.۲. جرقه و تاریخچه تأسیس

داستان تأسیس کتابخانه ملی رشت، از سال ۱۳۰۶ شمسی، در ذهن روشن بین محمدعلی تربیت، رئیس وقت اداره فرهنگ گیلان، جرقه خورد. تربیت، شخصیتی فرهنگی و آینده نگر بود که نیاز مبرم جامعه به فضایی برای گسترش دانش و فرهنگ را به خوبی درک می کرد. با همت او، شهرداری رشت زمینی را برای این منظور اهدا کرد و این نقطه آغاز راهی شد که به تأسیس یکی از مهم ترین مراکز فرهنگی ایران انجامید.

پس از اهدای زمین، جمعیتی با نام «نشر معارف گیلان» در ۱۶ آذر سال ۱۳۰۶ شمسی تشکیل شد. این جمعیت، متشکل از افراد نیک اندیش و فرهنگ دوست شهر، با عزمی راسخ، مسئولیت ساخت و توسعه کتابخانه را بر عهده گرفتند. ساخت بنا به دلیل محدودیت های مالی، چندین سال به طول انجامید، اما سرانجام در ۱۹ مهر سال ۱۳۱۳ شمسی، در یک رویداد فرهنگی بی نظیر و همزمان با جشن هزاره فردوسی طوسی، درب های این کتابخانه به روی مشتاقان دانش گشوده شد. این همزمانی، خود حامل پیامی عمیق از پیوند فرهنگ کهن ایران با نهضت های نوین فکری بود.

آنچه کتابخانه ملی رشت را از بسیاری دیگر متمایز می کند، روح استقلال و مردمی بودن آن است. این کتابخانه، از همان بدو تأسیس، نه به اراده دولت، بلکه با خواست و حمایت مردم و نهادهای مدنی شکل گرفت و اداره شد. این ویژگی، به آن هویتی منحصر به فرد بخشیده است؛ هویتی که نشان می دهد چگونه یک جامعه می تواند با اتکا به خود و با عشق به فرهنگ، دستاوردهای عظیمی خلق کند. تأسیس آن، نه تنها یک رویداد محلی، بلکه نقطه ی عطفی در تاریخ فرهنگی ایران بود که راه را برای ایجاد مراکز مشابه در دیگر نقاط کشور هموار ساخت.

۱.۳. معماری و ویژگی های بنا

بنای کتابخانه ملی رشت، خود شاهکاری معماری و آینه ای تمام نما از دورانی خاص در تاریخ ایران است. این ساختمان، که همزمان با مجموعه ای از ابنیه اداری و عام المنفعه در شمال ایران و در دوره پهلوی اول ساخته شد، نشان از تأثیرپذیری از سبک های معماری شرق اروپا دارد. پلانی نسبتاً مستطیلی شکل، سردری زیبا در جبهه جنوبی و بامی شیروانی، از ویژگی های بارز معماری اولیه آن به شمار می روند که هر بیننده ای را به تأمل وا می دارد.

در طول سالیان، این بنا دستخوش تغییر و توسعه شده است تا بتواند پاسخگوی نیازهای روزافزون جامعه باشد. یکی از مهم ترین الحاقات، ایجاد ۱۳ ستون در طبقه همکف و ساخت قرائت خانه بانوان بر فراز آن است که به طرز چشمگیری به گنجایش کتابخانه افزوده است. همچنین، در شمال شرقی سرسرا، اتاق مدیریت قرار دارد و در غرب آن، مخزن اصلی کتابخانه جای گرفته است. قسمتی از مخزن به دو نیم طبقه تقسیم شده که طبقه فوقانی آن به نگهداری کتب خطی و قدیمی اختصاص یافته است؛ گویی هر کتاب در این بخش، رازهایی از دوران گذشته را با خود حمل می کند.

در سال ۱۳۶۹ شمسی نیز، تالاری سراسری در قسمت فوقانی بنای کتابخانه ساخته شد که به قرائت خانه آقایان اختصاص یافت. این تالار با ۱۳ ستون محکم و بلند، بار سنگین بام بنا را به دوش می کشد و فضایی آرام و دلنشین برای مطالعه فراهم آورده است. از خصوصیات بارز بنا، استفاده از مصالح مدرن در معماری اولیه و استحکام فوق العاده آن است که پس از گذشت دهه ها، همچنان پابرجا و استوار باقی مانده است. در الحاقات اخیر نیز تلاش شده تا با تقویت عناصر قبلی و استفاده هوشمندانه از چوب، از سنگینی بار بر طبقات زیرین کاسته شود.

بنای کتابخانه ملی رشت نه تنها گنجینه ای از دانش، بلکه خود اثری هنری و تاریخی است که با معماری الهام گرفته از شرق اروپا و سردری زیبا، داستانی از نبوغ و پایداری را روایت می کند.

عناصر تزئینی نیز در این بنا جایگاه ویژه ای دارند. اگرچه بیشترین توجه در ساخت بنا به استحکام آن معطوف بوده، اما سردر اولیه در جبهه جنوبی و تزئین ستونچه های جان پناه اطراف راه پله ها، نمونه هایی از ظرافت هنری به کار رفته در آن هستند. پس از الحاق قسمت جنوبی به ساختمان اولیه و احداث ستون های هلالی، نمای بیرونی این بخش دگرگون شد و بر بالای طاق ها و در میان پنجره ها، پنج کادر مربع با کاشی های هفت رنگ و شمسه هایی دلربا، به زیبایی آن افزودند. در آخرین کادر منتهی الیه غربی، نام کتابخانه ملی رشت با کاشی کاری زیبا نگاشته شده است که مهر تأییدی بر هویت و جایگاه آن است. اهمیت این بنا به حدی است که در ردیف آثار تاریخی ملی به ثبت رسیده و از این رو، حفظ و نگهداری آن وظیفه ای ملی و همگانی است.

۱.۴. منابع و خدمات

کتابخانه ملی رشت، با مجموعه ای غنی و متنوع، کانون مراجعه دانش پژوهان و علاقه مندان به علم است. این کتابخانه با دارا بودن صدها هزار جلد کتاب چاپی و خطی، بسیاری از آنها منحصر به فرد و یافت نشدنی در دیگر مراکز، خود را به عنوان یک گنجینه واقعی معرفی می کند. منابع موجود در این کتابخانه، از کتاب های عمومی تا تخصصی، مجلات قدیمی و مجموعه های خاص را در بر می گیرد. به عنوان مثال، یکی از برجسته ترین مجموعه های آن، مطبوعات قدیمی گیلان است که بخش مهمی از حافظه تاریخی و فرهنگی این خطه را تشکیل می دهد. همچنین، تعداد قابل توجهی تابلوی نقاشی و اسناد و مدارک خطی نیز در این کتابخانه نگهداری می شود که هر یک به تنهایی، داستانی از هنر و تاریخ را در خود پنهان کرده اند.

همانطور که رقبا نیز به آن اشاره کرده اند، این کتابخانه دارای ۳۶۰ هزار جلد کتاب چاپی و ۲۶۰۰ نسخه خطی است که برخی از آن ها منحصربه فرد هستند و این ارقام، گواهی بر غنای بی نظیر آن است. با وجود تعداد ۲۰,۰۰۰ نفر عضو و میانگین روزانه ۱,۵۰۰ نفر مراجع، این کتابخانه همچنان نقش پررنگی در زندگی فرهنگی شهروندان رشت ایفا می کند. این اعداد، تنها یک آمار نیستند، بلکه نشان دهنده جریان زندگی، مطالعه و پژوهش در رگ های این نهاد فرهنگی هستند. گروه های اصلی مراجعان شامل دانش پژوهان، دانشجویان و دانش آموزان سال آخر دبیرستان هستند که برای انجام تحقیقات، تکمیل پروژه ها و یا صرفاً برای غرق شدن در دنیای کلمات، به این مکان پناه می آورند. کتابخانه ملی رشت، با ارائه این خدمات گسترده، پلی میان گذشته و حال زده و به نسل های امروز و آینده فرصت می دهد تا با میراث مکتوب خود ارتباط برقرار کنند.

۱.۵. اداره و تأمین مالی

یکی از ویژگی های بارز و درخور تحسین کتابخانه ملی رشت، نحوه اداره و تأمین مالی آن است که از همان آغاز، بر پایه اصول مردمی و استقلال بنا نهاده شده است. برخلاف بسیاری از نهادهای فرهنگی که تماماً به بودجه های دولتی وابسته هستند، این کتابخانه از ابتدا تحت نظر «انجمن نشر فرهنگ گیلان» اداره می شده و ماهیتی مستقل و خودگردان داشته است. این انجمن، متشکل از اعضای فعال و دلسوز فرهنگ استان، با تعهد و تلاشی بی وقفه، مسئولیت حفظ و توسعه این گنجینه ملی را بر عهده گرفته است.

تأمین هزینه های جاری کتابخانه و پرداخت حقوق کارکنان، از طریق ترکیبی از منابع مختلف صورت می گیرد. حق عضویت اعضا، یکی از منابع اصلی درآمد محسوب می شود که نشان دهنده مشارکت مستقیم و فعال جامعه در حفظ این مرکز فرهنگی است. علاوه بر این، اجاره بهایی که از مغازه های واقع در همکف و اطراف سردر کتابخانه اخذ می شود، بخش دیگری از بودجه مورد نیاز را تأمین می کند. این رویکرد خلاقانه در تأمین مالی، نه تنها به پایداری کتابخانه کمک کرده، بلکه آن را به الگویی برای سایر نهادهای فرهنگی تبدیل ساخته است.

البته، کمک های افراد خیر و گاهی اوقات نیز مساعدت های استانداری گیلان، نقش مؤثری در رفع نیازهای خاص و پروژه های توسعه ای کتابخانه ایفا کرده است. این حمایت های مردمی و دولتی، در کنار یکدیگر، ضامن بقا و شکوفایی کتابخانه ملی رشت بوده اند. این ساختار مالی مستقل، به کتابخانه اجازه داده است تا با انعطاف پذیری بیشتری به اهداف فرهنگی خود بپردازد و کمتر تحت تأثیر تغییرات و محدودیت های دولتی قرار گیرد. این استقلال، روح واقعی یک کتابخانه ملی مردمی را به آن بخشیده است.

۲. تمایز: کتابخانه ملی رشت و سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

برای بسیاری، اصطلاح «کتابخانه ملی» ممکن است به سادگی به یک نهاد مرکزی و دولتی اطلاق شود که مسئولیت حفظ میراث مکتوب یک کشور را بر عهده دارد. با این حال، در ایران، این مفهوم دارای دو وجه مهم است که درک تمایز میان آن ها، کلید فهم تاریخ کتابخانه های کشور به شمار می رود. کتابخانه ملی رشت و «سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران» در تهران، هر دو با عنوان «ملی» شناخته می شوند، اما در ماهیت، تاریخچه و وظایف، تفاوت های اساسی دارند که باید به دقت بررسی شوند.

۲.۱. مفهوم کتابخانه ملی در ایران

کتابخانه ملی رشت، به دلیل قدمت دیرینه و ماهیت عمومی و همگانی اش، لقب اولین کتابخانه ملی ایران را به خود اختصاص داده است. این کتابخانه در واقع، پیشگام مفهوم دسترسی آزاد و همگانی به دانش و کتاب در دوران معاصر ایران بوده است؛ نهادی که با مشارکت مردمی و در پاسخ به نیازهای فرهنگی جامعه شکل گرفت و به سرعت به کانون توسعه فکری تبدیل شد. در آن دوران، واژه ملی بیشتر به معنای عمومی و متعلق به ملت بود تا یک نهاد رسمی دولتی با ساختار و تعریف مشخص. این کتابخانه، پیش از آنکه ساختار دولتی کتابخانه های ملی به شکل امروزی تعریف شود، وظایف یک کتابخانه عمومی بزرگ و فراگیر را برای مردم گیلان و ایران ایفا می کرد.

در مقابل، «سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران» در تهران، که امروزه به عنوان نهاد رسمی و مرکزی کتابخانه ای کشور شناخته می شود، با اهداف و وظایف مشخصی تأسیس شده است. این سازمان، مسئولیت جمع آوری، سازماندهی، حفظ و اطلاع رسانی میراث مکتوب ملی، از جمله کتب، نشریات، اسناد و سایر منابع اطلاعاتی را بر عهده دارد. تاریخ تأسیس و شکل گیری آن، با نیازهای یک دولت مدرن به سازماندهی و مدیریت اطلاعات ملی همسو بوده است. بنابراین، اگرچه هر دو نهاد واژه ملی را در عنوان خود دارند، اما کتابخانه ملی رشت نماینده روح آغازین و مردمی کتابخوانی ملی است، در حالی که سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، تجسم ساختار رسمی و متمرکز دولتی در حوزه کتاب و اسناد است.

۲.۲. آدرس و نقش سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

همانطور که ذکر شد، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، نهادی است مستقل و دارای وظایف و ماهیتی متفاوت با کتابخانه ملی رشت، که نقش بسیار حیاتی در حفظ و اشاعه میراث مکتوب و تاریخ معاصر کشور ایفا می کند. این سازمان عظیم و بااهمیت، در پایتخت، شهر تهران، واقع شده است و آدرس دقیق آن، بزرگراه شهید حقانی، بعد از ایستگاه مترو حقانی، خروجی کتابخانه ملی است. این موقعیت، دسترسی به آن را برای پژوهشگران و عموم مردم از طریق سیستم حمل و نقل عمومی آسان ساخته است.

نقش این سازمان فراتر از یک کتابخانه صرف است. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به عنوان حافظ میراث مکتوب ملی، گنجینه ای بی بدیل از کتاب های چاپی، نسخ خطی، پایان نامه ها، نشریات، عکس ها، نقشه ها و اسناد تاریخی را در خود جای داده است. وظایف اصلی آن شامل جمع آوری اجباری (ناشران موظفند یک نسخه از هر اثر خود را به این سازمان بسپارند)، سازماندهی، فهرست نویسی، حفاظت و اطلاع رسانی تمامی منابع منتشر شده در کشور و همچنین آثاری درباره ایران است که در خارج از کشور به چاپ رسیده اند. این سازمان، مرکزی برای تحقیقات آکادمیک و پژوهش های عمیق است و دانشجویان، اساتید و محققان از سراسر کشور و حتی جهان برای دسترسی به منابع دست اول به آن مراجعه می کنند. در واقع، این سازمان نه تنها یک کتابخانه، بلکه یک مرکز اسناد، یک آرشیو ملی و یک پایگاه داده عظیم برای اطلاعات مربوط به ایران و جهان اسلام است.

هدف اصلی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، فراهم آوردن دسترسی به اطلاعات برای توسعه دانش، فرهنگ و پژوهش در کشور است. این نهاد با استفاده از فناوری های نوین، به دیجیتال سازی منابع ارزشمند خود نیز پرداخته تا دسترسی به آن ها را برای مخاطبان بیشتری فراهم آورد. در مجموع، در حالی که کتابخانه ملی رشت نمادی از شروع یک حرکت مردمی و فرهنگی است، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، تجسم یک نهاد رسمی و جامع است که مسئولیت حفظ هویت مکتوب و ملی یک کشور را بر دوش می کشد.

۳. اهمیت تاریخی و فرهنگی اولین کتابخانه ملی

کتابخانه ملی رشت، فراتر از یک بنای قدیمی، آینه ای تمام نما از تحولات اجتماعی و فرهنگی ایران در دوران گذار است. تأسیس این کتابخانه در دهه ۱۳۰۰ شمسی، به وضوح بازتابی از حرکت های روشنفکری و تلاش برای مدرن سازی جامعه ایران در دوره پهلوی اول است. در آن زمان، موجی از تغییرات فرهنگی و اجتماعی در کشور آغاز شده بود و تأسیس مراکز فرهنگی همچون کتابخانه ها، نشانه ای از عزم جامعه برای ارتقاء سطح آگاهی عمومی و دسترسی به دانش نوین بود. این کتابخانه، در واقع، تجلی گاه آرمان هایی برای ساختن ایرانی پیشرو و آگاه بود.

نقش کتابخانه ملی رشت در ترویج فرهنگ کتاب خوانی و دسترسی عمومی به دانش، بسیار حیاتی و پررنگ است. این نهاد، با فراهم آوردن فضایی برای مطالعه و پژوهش، فرصت های بی نظیری را برای شهروندان رشت و مناطق اطراف فراهم آورد. در دورانی که منابع اطلاعاتی به آسانی امروز در دسترس نبودند، کتابخانه ای با این گستردگی، مرکزی برای روشنگری و آگاهی بخشی به شمار می رفت. بسیاری از اندیشمندان، نویسندگان و دانشجویان، در راهروها و قرائت خانه های این کتابخانه، با آثار بزرگ آشنا شدند و بذرهای فکری خود را پروراندند. این کتابخانه، به معنای واقعی کلمه، گهواره ای برای اندیشه های نوین و بستر ساز رشد فکری نسلی از ایرانیان بود.

امروز، با گذشت سالیان طولانی، اهمیت حفظ و نگهداری این گنجینه ملی بیش از پیش احساس می شود. کتابخانه ملی رشت نه تنها به دلیل ارزش های تاریخی و معماری اش، بلکه به خاطر نقش بی بدیلی که در شکل گیری هویت فرهنگی و علمی یک ملت ایفا کرده است، شایسته توجه و مراقبت ویژه است. هر گوشه از این بنا، هر کتاب در قفسه های آن، و هر سند خطی که در آن نگهداری می شود، پاره ای از تاریخ زنده این سرزمین را روایت می کند. حفظ این میراث، به معنای حفظ ریشه های فرهنگی و علمی ما و انتقال آن به نسل های آینده است. این کتابخانه، یادآور این حقیقت است که توسعه یک جامعه، همواره با توسعه فرهنگ و دانش آن آغاز می شود و اولین کتابخانه ملی ایران، خود مصداق بارز این توسعه است.

تأسیس کتابخانه ملی رشت، فراتر از یک اقدام فرهنگی، نقطه عطفی در تاریخ روشنفکری ایران بود که دسترسی به دانش را برای همگان ممکن ساخت و بستری برای پرورش اندیشه های نوین فراهم آورد.

نتیجه گیری

در پایان این سفر تاریخی و فرهنگی، بار دیگر به پرسش اصلی خود بازمی گردیم: اولین کتابخانه ملی ایران کجاست؟ پاسخ روشن و مستند این است که این افتخار به کتابخانه ملی رشت تعلق دارد. این بنای ارزشمند در شهر رشت، نه تنها گنجینه ای از کتب و اسناد است، بلکه نمادی از همت مردمی و عشق به دانش است که در اوایل قرن چهاردهم شمسی، ریشه های خود را دواند. این کتابخانه، با معماری خاص خود و داستان تأسیسش به دست محمدعلی تربیت و انجمن نشر معارف گیلان، نمونه ای درخشان از فعالیت های خودجوش فرهنگی در آن دوران به شمار می رود.

اما همانطور که در این مقاله تشریح شد، باید به تفاوت ماهوی و عملکردی میان اولین کتابخانه ملی و نهاد رسمی کنونی، یعنی «سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران» در تهران، توجه داشت. در حالی که کتابخانه ملی رشت پیشگام دسترسی عمومی به دانش بود و با حمایت مردمی اداره می شد، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، نهادی متمرکز و دولتی است که وظیفه حفظ و سازماندهی میراث مکتوب کل کشور را بر عهده دارد. هر دو نهاد، به سهم خود، نقش های حیاتی در توسعه فرهنگی و علمی ایران ایفا کرده اند و جایگاه خود را در تاریخ این سرزمین تثبیت کرده اند.

امید است این نوشتار توانسته باشد با شفاف سازی این نکات و ارائه جزئیات تاریخی و فرهنگی، ارزش و جایگاه واقعی اولین کتابخانه ملی ایران را به تصویر بکشد. بازدید از این مکان های تاریخی و فرهنگی، نه تنها یک سفر آموزشی است، بلکه فرصتی است برای ادای احترام به پیشگامان دانش و فرهنگ در این سرزمین. میراث فرهنگی و دانش، رگ های حیاتی یک ملت هستند و حفظ و پاسداری از آنها، ضامن بقا و شکوفایی آینده است.